Xét nghiệm Kháng nguyên đặc hiệu tuyến tiền liệt (PSA) và ý nghĩa lâm sàng

NHẮC LẠI SINH LÝ

Kháng nguyên đặc hiệu tuyến tiền liệt (Prostate - Specific Antigen [PSA] là một glycoprotein chỉ được tìm thấy ở tế bào biểu mô tuyến tiền liệt. PSA được coi là một chất chỉ dẫn khối u tin cậy đối với ung thư tuyến tiền liệt.

Một nồng độ PSA > 4 ng/mL được coi là cao bất thường và đòi hỏi phải tiến hành các thăm dò thêm. Do sử dụng XN nồng độ PSA như một test sàng lọc có tỉ lệ dương tính giả cao, điều này có thể khiến phải tiến hành XN theo dõi lâu dài không cần thiết. Vì vậy, cần cân nhắc giữa nguy cơ và lợi ích khi chỉ định XN PSA cho BN để quyết định là liệu có nên làm XN PSA thường quy hay không.

MỤC ĐÍCH VÀ CHỈ ĐỊNH XÉT NGHIỆM

Để phát hiện một ung thư tuyến tiền liệt, theo dõi tiến triển của bệnh và để theo dõi đáp ứng của BN với điều trị ung thư tuỵến tiền liệt.

CÁCH LẤY BỆNH PHẨM

XN được tiến hành trên huyết thanh.

Mẫu bệnh phẩm thường được lấy vào đầu buổi sáng, BN được yêu cầu nhịn ăn.

Nếu muốn kết hợp khám tuyến tiền liệt bằng thăm trực tràng, cần lấy mẫu bệnh phẩm trước khi tiến hành thăm khám tuyến tiền liệt.

GIÁ TRỊ BÌNH THƯỜNG

< 4ng/ml hay < 4µg/L.

TĂNG NỒNG ĐỘ PSA

Các nguyên nhân chính thường gặp là:

- Phì đại lành tính tuyến tiền liệt

- Xơ gan.

- Liệt dương.

- Sau khi tiến hành các thủ thuật trên đường tiết niệu.

- Ung thư tuyến tiền liệt

- Chấn thương hay thăm khám đối với tuyền tiền liệt

- Viêm tuyến tiền liệt

- Vừa mới hoạt động tình dục

- Ứ nước tiểu.

- Nhiễm trùng đường tiết niệu.

CÁC YẾU TỐ GÓP PHẨN LÀM THAY ĐỔI KỂT QUẢ XÉT NGHIỆM

- Các giá trị PSA tăng cao giả tạo xảy ra sau khi thăm khám tuyến tiền liệt hay sau khi làm các thủ thuật như soi bàng quang, siêu âm qua đường hậu môn trực tràng, hay sinh thiết tuyến tiền liệt

- Nồng độ PSA có thể bị ảnh hưởng say khi bị một nhiễm trùng đường tiết niệu hay sau đặt catheter bàng quang.

- Các thuốc có thể làm tăng nống độ PSA: Allopurinol.

- Các thuốc có thể làm giảm nồng độ PSA: Finasterid.

LỢI ÍCH CỦA XÉT NGHIỆM ĐỊNH LƯỢNG PSA

1.     XN rất hữu ích để chẩn đoán ung thư tuyến tiền liệt:

- Độ nhạy cao hơn so với phosphatase axit trong chẩn đoán ung thư tuyến tiền liệt ở giai đoạn đầu.

- Khi nồng độ PSA tăng càng cao khả năng bị ung thư càng nhiều: Khi nồng độ PSA là 20µg/l chẩn đoán ung thư tuyến tiền liệt đạt độ nhậy 87% và độ đặc hiệu 93%.

2.     XN hữu ích để theo dõi một ung thư tuyến tiền liệt đang được điều trị để đánh giá đáp ứng với điều trị và phát hiện tình trạng ung thư tiền liệt tiến triển trở lại.

3.     XN có thể được sử dụng để phát hiện sớm ung thư tuyến tiền liệt:

- Mặc dù có hai bệnh lý khác của tuyến tiền liệt cũng có thể gây tăng nồng độ PSA là viêm tuyến tiền liệt cấp và phì đại lành tính tuyến tiền liệt song mức tăng thường chỉ vừa phải. Trong hai tình trạng bệnh lý kể trên, nồng độ PSA liên tục cao khi tiến hành định lượng nhắc lại nhiều lẩn rất gợi ý khả năng có ung thư tuyến tiền liệt phối hợp và đòi hỏi chỉ định các thăm dò thêm để tìm kiếm chẩn đoán.

- Cần chú ý tới khuynh hướng tăng dần nồng độ PSA qua thời gian theo dõi (upward trend) như một dấu hiệu gợi ý ung thư tuyến tiền liệt. Ngay cả khi giá trị PSA trong giới hạn bình thường, một gia tăng ít nhất 0,75 ng/mL mỗi năm (được coi là tốc độ thay đổi PSA cao) phải được coi là bất thường và cần đưa BN vào chương trình giám sát và chỉ định làm các XN chẩn đoán bổ sung thêm (Vd: thăm trực tràng, siêu âm tuyến tiền liệt và có thể sinh thiết tuyến tiền liệt).

CÁC HƯỚNG DẪN THỰC HÀNH LÂM SÀNG DỰA TRÊN Y HỌC BẰNG CHỨNG

Nhiều hiệp hội chuyên khoa không khuyến cáo chỉ định XN PSA thường quy. Tuy nhiên, Hội Tiết niệu Mỹ (Anmercan Urologic Association), Hội Ung thư Mỹ (American Cancer Society) và Mạng lưới Quốc gia tăng cường phát hiện bệnh ung thư Mỹ (National Comprehensive Cancer Network) gợi ý tất cả các nam giới nên được XN PSA hàng năm bắt đầu vào tuổi 50 (đối với các đối tượng nam giới có nguy cơ cao, nên bắt đầu làm XN này vào tuổi 40 - 45).

Hội nghị về phát hiện sớm ung thư tuyến tiền liệt của Hội Ung thư Mỹ năm .2001 (the American Cancer Society Workshop on Early Prostate Cancer Detection) khuyến cáo:

- XN kháng nguyên đặc hiệu tuyến tiền liệt (Prostate - specific antigen [PSA] test) và thăm khám tuyến tiền liệt bằng thăm trực tràng (digital rectal exafiliation) cần được áp dụng định kì hàng năm bắt đẩu vào tuổi 50 cho các nam giới là đối tượng có dự kiến sống quá tuổi 60. Các nam giới thuộc đối tượng có nguy cơ cao cần được bắt đầu test sàng lọc vào tuổi 45.

- Cần cung cấp đầy đủ các thông tin cho BN về các lợi ích và hạn chế của test sàng lọc ung thư tuyến tiền liệt. Đặc biệt là trước khi được đưa vào chương trình sàng lọc sớm ung thư tuyến tiền liệt, BN cần được tập huấn về lợi ích và các hạn chế của test trong chương trình phát hiện sớm và điều trị sớm ung thư tuyến tiền liệt

CÁC CẢNH BÁO LÂM SÀNG

Nếu nồng độ PSA toàn phần tăng song thăm khám tuyến tiền liệt bằng thăm trực tràng bình thường, có thể chỉ định định lượng nồng độ PSA tự do (free PSA test):

- XN này có thể giúp phân biệt giữa ung thư tuyến tiền liệt với các nguyên nhân không phải ung thư gây tăng nồng độ PSA.

- BN bị ung thư tuyến tiền liệt thường bị tăng nồng độ PSA ưu thế với phần PSA gắn với protein, trái lại BN bị phì đại tuyến tiền liệt lành tính thường bị tăng nồng độ PSA tự do hay PSA không gắn với protein.

- Nồng độ PSA tự do > 27% thường chứng tỏ bệnh nhân có xác suất bị ung thư tuyến tiền liệt thấp.